آداب عزاداری ایرانیان در ایام محرم
ایرانیان از جمله اقوامی هستند که از دیرباز و از نخستین سالهای شهادت امام حسین علیه السلام و یارانش به اقامه عزای ایشان می پرداختند. این امر شاید به برکت حضور گسترده علویان در ایران و تبلیغ تشیع توسط آنان باشد. اما خاستگاهی در دلهای ایرانیان دارد که بیش از 13 قرن در میان آنان پیدا کرده است. در این نوشتار به جمع آوری برخی از آداب و رسوم ایرانیان در برگزاری محافل عزای حسینی در عصر حاضر پرداخته و آئین های ویژه هر شهر را بیان خواهیم کرد.
آداب عزاداری در لرستان
مردم لرستان این روزها با نزدیک شدن به آغاز ماه محرم با بر پا کردن خیمه‌ها و آذین‌بندی هیئت‌ها، سیاه بندی تکیه‌گاه‌ها، مساجد و حسینیه‌ها و نصب پرچم‌های مشکی بر درب منازل، خود را جهت عزاداری و سوگواری سالار شهیدان و 72 تن از و یاران باوفایش آماده می‌کنند.
مردم این دیار در این ایام با حضور در محل‌های عزاداری و تشکیل مجالس نوحه‌سرایی و سینه زنی به گرامیداشت این روزها می‌پردازند. سینه‌زن‌ها و دسته‌های زنجیرزنی دسته دسته گردهم می‌آیند و با کامل شدن هیئت با تشکیل دو ستون به عزاداری می‌پردازند.
مردم لرستان در روزهای اول ماه محرم با پوشیدن پیراهن سیاه و یا سربند با نوشته‌های یا حسین مظلوم، و . . . حال وهوای معنونی به شهرهای و مناطق زندگی خود می‌دهند. مردم با تهیه خوراکی مانند برنج، روغن، آرد، شکر، گلاب و زعفران و سایر مواد لازم و پخش آن در بین عزاداران نذر خود را ادعا می‌کنند.
*آئین سنتی چهل منبر در خرم‌آباد
مراسم چهل منبر یکی از رسومات خاص و منحصر به فرد خرم‌آباد است.
در این مراسم که در روز تاسوعای حسینی برگزار می‌شود، زنان خرم‌آبادی به یاد اسارت حضرت زینب(س)، با پای برهنه و با نقابی بر صورت، از محله «باغ دختران» حرکت کرده و چهل شمع در خانه‌هایی که درب آنها باز است، روشن می‌کنند.
به خانه‌هایی که شمع در آنها روشن می‌شود، منبر گفته می‌شود.
*نواختن ساز چمرانه
همچنین در این ایام صدای ساز و دهل که آهنگ غم انگیز (چمریونه) می‌نوازد در محله و کوچه‌های اطراف به گوش می‌رسد.
سینه‌زن‌ها که عزاداران اصلی هستند، دسته دسته گرد می‌آیند، شعرها و ابیات روزهای نخست عزاداری بیشتر از این قبیل است:
هر که دارد، عشق شاه کربلا عریان شود گر تکبر می‌کند از این عزا بیرون شود یا:
محرم آمد و عیشم عزا شد حسینم وارد کرب و بلا شد
ماه محرم چو پدیدار شد خون بدل احمد مختار شد
وقتی دسته‌های سینه‌زن جمع شدند، به سوی حسینیه‌ها و مساجد شهر حرکت می‌کنند.
وقتی سینه‌زن‌ها کاملا در محل مورد نظر استقرار یافتند، قبل از هر کاری نوحه خوان مرثیه جانسوزی می‌خواند و سینه زنی شروع می‌شود.
این بدن از کیست که سر ندارد ـ عزیز زهرا است کفن ندارد، زاده زهراست، عزیز زینب بی‌کس و یاور صحت ندارد.
پس از چند ساعت عزاداری بی‌ریا و بدون تکبر و صادقانه و جانسوز کلیه سینه‌زنان و عزاداران به سوی مرکز شهر حرکت می‌کنند و این مراسم تا ظهر عاشورا ادامه دارد.
یکی از سنت‌های مردم لرستان در روز هفتم محرم این است که همگی به حمام رفته و پس از اصلاح سرو صورت و نظافت کامل، لباس‌های تمیز می‌پوشند و این روز را «تراش عباس»می‌نامند.
*مراسم گِل مالی در لرستان
روز بعد عده‌ای با جمع‌آوری هیزم اقدام به افروختن آتش در صبح عاشورا می‌کنند، تا اگر در روز عاشورا برف و باران ببارد و هوا سرد باشد، عزادارانی که درگِل می‌افتند (مراسم گِل مالی) از سرما اذیت نشود.
در این میان عده‌ای با مراجعه به محله‌ها و با خواندن جملاتی از خانه‌ها تقاضای هیزم می‌کنند، مردم نیز با استقبال به آنان هیزم می‌دهند.
همچنین مردم لرستان برای روز عاشورا خاک نرم (گِل رُس) آماده می‌کنند و در میدان‌های شهر قرار می‌دهند، تا خود را گل مالی کنند (گِل به عنوان نماد عزاداری و ماتم، در مراسم‌های سوگواری اکثر مناطق لرستان استفاده می‌شود).
*طوق اشگس
پایان عزاداری و مراسم روز عاشورا با ضرب‌المثل طوق اشگس اعلام می‌شود.
طوق بر وزن سوق علامت ویژه و عمودی عزاداران ماه محرم در لرستان است، محور اصلی چوب نسبتا بلندی است، به طول هشت تا ده متر که از یک متر به بالا از چندین حلقه که مرکز آنها چوب اصلی است، تشکیل می‌شود.
یک پارچه از جنس مخمل دور حلقه‌ها می‌بندند و در بالا و انتهای آن یک قندیل نقره قرار می‌دهند و اطراف آن را با نوارهای رنگی ریشه‌دار و آینه‌های کوچک زینت می‌دهند.
عزاداری در لرستان از عصر عاشورا به مدت سه شب با انجام مراسم شام غریبان که عزاداران یک دستار سیاه مخصوص به نام کت را به سر و گردن و شانه‌های خود می‌پیچاند، در عزا شرکت می‌کند وبا روشن کردن شمع برای غریبی یاران و اصحاب امام حسین(ع) به پایان می‌رسد.
آداب و رسوم زنجانی ها در محرم
با آغاز ماه محرم، برنامه‌های مختلفی در تکایا، مساجد، هئیت‌های مذهبی و حسینیه‌های استان زنجان برگزار می‌شود.
از دیشب و همزمان با آغاز ماه محرم، مردم زنجان که از هفته گذشته اعلان عزا کرده‌اند، برنامه‌های عزاداری ماه محرم را آغاز کرده‌اند.
از حدود اواخر ماه ذی‌الحجه مساجد و تکایا در زنجان برای مراسم ماه محرم آماده شده و چادرها و خیمه‌ها برای اجرای روضه‌خوانی و تعزیه برپا شده است.
* سیاه‌پوشی زنجانی‌ها در محرم
از روزهایی که مساجد و تکایا برای محرم آماده شده‌اند کم کم رنگ سیاه بر پوشش مردم از زن و مرد و پیر و جوان زنجانی غالب شده تا جایی که در روز اول ماه محرم همه یک پارچه سیاه پوش کرده و این سنتی تغییر ناپذیر در بین مردم زنجان است تا جایی که فقیرترین مردم که از مال دنیا جز پیراهن و قبای تنشان چیزی ندارند، همان را فروخته سیاه می‌خرند، مردم پایتخت شور و شعور حسینی برای برپایی عزای امام حسین (ع) که الگوی آزادی خواهان جهان است، از همه هستی خود مایه می‌گذارند، در این بین اجرای برنامه‌های مختلف عزاداری از دیگر سنت‌های زنجانی‌ها در این ماه است.
* نذر زنجانی‌ها در محرم
یکی از نذرهای مجرب مردم زنجان نذر پیراهن، دستمال و پارچه سیاه است، در ماه محرم همه مساجد، سقاخانه‌ها، حسینیه‌ها و تکیه‌ها سراپا سیاه شده و آماده اجرای مراسم و پذیرایی از عزاداران می‌شود.
ایام محرم همواره به عنوان روزهای خیرات و روا شدن حاجات در بین مردم زنجان شهرت داشته و به همین دلیل هنوز هم در روزهای محرم هر کسی به وسع خود در اطعام نیازمندان می‌کوشد.
اعتقاد به اینکه این شب‌ها، بهترین زمان طلب آمرزش برای رفتگان است، خرما، حلوا،آش و سمنو نیز بر اقلام دیگر نذورات اضافه شده، آب دادن، شربت دادن، سقایی، پختن آش امام زین‌العابدین (ع) از دیگر نذرهای زنجانی‌ها در این ایام است،همچنین نذر شمع، سینه زدن، زنجیر زدن،خواندن زیارت عاشورا، ختم قرآن و روزه گرفتن از دیگر عادات و رسوم زنجانی‌ها در این ماه است.
علاوه بر اینها انجام خدماتی چون پذیرایی، کفش‌داری و اسفند دود کردن در مساجد و تکایا نیز با نذر و قصد قربت انجام می‌شود، تهیه مواد مورد نیاز دسته‌ها از سازهایشان گرفته تا زنجیر و پرچم، دیگ، سینی، استکان از دیگر نذرهای زنجانی‌ها در این ایام است.
انجام امور عام‌المنفعه از جمله پرداخت بدهی زندانیان یا تهیه غذا و پوشاک برای خانواده‌های نیازمند، میانجیگری در اختلافات خانوادگی و دوستانه به قصد قربت از دیگر عادات و رسوم زنجانی‌ها در این ماه است.
* ذکر مصیبت از رسوم زنجانی‌ها
روزهای محرم و عاشورا، با ذکر مصیبت، انجام نذورات، تعزیه و دسته‌های باشکوه انجام می‌شود، کلاس‌های مذهبی، انجام اعمال خیر و کمک به دوستان و همسایگان از جمله اعمالی است که همچنان این ایام را برای شیعیان به روزهایی پر از خیر و برکت مبدل کرده است.
گفتنی است، یک‌هزار و 300 هیئت مذهبی ثبت شده در سطح استان زنجان فعالیت دارند که از این تعداد بیش از 700 هیئت در شهرستان زنجان فعالیت می‌کنند.
برنامه‌های حسینیه اعظم و زینبیه اعظم از مهم‌ترین برنامه‌های شاخص زنجان در ایام محرم به شمار می‌رود.
* دسته عزاداری مردم زنجان الگوی کشور
مدیرکل تبلیغات اسلامی استان زنجان نیز معتقد است دسته عزاداری مردم زنجان در ماه محرم به عنوان الگو در جهان مطرح شده چرا که سادگی و یکپارچگی و اتحاد مردم در این دستجات نشانگر ارادت مخلصانه مردم شهر شور و شعور حسینی به اباعبدالله الحسین(ع) است.
حجت الاسلام اذن‌الله خدایی با بیان اینکه باید در تقویت هر چه بهتر این دستجات تلاش کرد، تصریح کرد: همه مداحان و به ویژه مداحان دستجات بزرگ عزاداری در زنجان باید به کیفیت و محتوای مطالب خوانده شده خود دقت بیشتر نمایند.
این مسئول خاطرنشان کرد: علاوه بر شور باید شعور حسینی هم بر عزاداری‌ها حاکم باشد.
گفتنی است مردم زنجان با حضور در مراسم این ماه دین خود را به امام حسین (ع) ادا می‌کنند.
آئین مردم دارالعباده در محرم
نخل که سازه‌ای چوبی و نماد تابوت حضرت امام حسین (ع) و نماد عزاداری مردم یزد است، در کنار هر مسجد و حسینیه و در میدان‌های مهم شهر یزد و سایر شهرهای استان در همه ایام سال وجود دارد.
ماه محرم که از راه می‌رسد یکی از آیین سنتی مردم یزد، سیاهپوش کردن و آیینه بندان نخل‌هاست. در آستانه ماه محرم الحرام، جوانان هر محله با پارچه‌های مشکی، نخ‌های رنگی، آیینه‌های بزرگ و ... نخل‌ها را سیاهپوش و تزئین می‌کنند تا خبر آمدن ماه عزاداری سید و سالار شهیدان، حضرت ابا عبدالحسین (ع) را به همگان بدهند.
این نخل‌ها آرام بر جای خود، سیاهپوش و ماتم زده می‌مانند تا ظهر عاشورا به عنوان نماد تابوت برای پیکر بی‌تابوت و کفن امام حسین (ع) بر دستان مردم و عزاداران حسینی از زمین بلند شوند.
* برگزاری مراسم هفته خوانی در طول سال برای عزاداری امام حسین (ع) در یزد
یکی از محققان فرهنگ عامه در این زمینه در گفت‌وگو با خبرنگار فارس در یزد اظهار داشت: مراسم عزاداری و روضه خوانی در همه ایام سال در منازل مردم یزد با عنوان "هفته خوانی" برپاست و حتی شاید بهانه‌ای برای صله رحم در این شهر و استان باشد.
صدیقه رمضانخانی عنوان کرد: اما عزاداری امام حسین (ع) و یاران ایشان در آستانه ماه محرم رنگ و بو و حال و هوای دیگری دارد.
وی افزود: جنب و جوش برای انجام کارها در این روز تقریبا از چند روز پس از عید غدیر آغاز می‌شود.
رمضانخانی عنوان کرد: از گذشته‌های دور تاکنون در همه محله‌ها حداقل یک مسجد یا حسینیه وجود داشته و چند روز قبل از فرا رسیدن محرم، مردم و جوانان هر محله به نظافت مساجد و حسینیه‌ها و شست‌وشوی فرش‌ها و غبارروبی از مساجد و حسینیه‌ها می‌پردازند.
* غبارروبی و نصب پرچم در مساجد و حسینیه‌ها
وی بیان کرد: پس از آن درون و بیرون این اماکن با پرچم‌های مشکی و سرخ با نوشته‌های «یا ابا عبدالله الحسین (ع)»، «یا ابالفضل العباس (ع)»، «یا حسین (ع)» و ... تزئین می‌شود ضمن اینکه در چند سال اخیر، پلاکاردهای مشکی حاوی پیام‌های عاشورایی و سخنانی از امام حسین (ع) نیز در محله‌ها نصب می‌شود.
رمضانخانی خاطرنشان کرد: پرچم‌ها و دیوارکوب‌هایی که اغلب شعر معروف «باز این چه شورش است» در آنها نقش بسته، از دیرباز طرفداران بسیاری داشتند و دور تا دور مساجد و حسینیه‌ها و تکایا با این پرچم‌ها، پوشیده می‌شود.
وی ادامه داد: از قدیم رسم بر آن بود که چند روز مانده به ماه محرم، دیگ‌هایی خالی در کنار هر مسجد یا حسینیه می‌گذاشتند تا مردم نذورات خود را برای طبخ آش یا غذای نذری درون آن بگذارند و اکنون نیز این رسم در بسیاری از نقاط شهر یزد به قوت خود باقی است.
* جمع‌آوری نذورات مردم در قالب رسمی دیرینه
این محقق فرهنگ عامه بیان کرد: در نخستین روز از ماه محرم، این دیگ‌ها جمع‌آوری می‌شد و اقلام داخل آن تفکیک می‌شد و توسط زنان محله برای طبخ نذری در روزهای عزاداری آماده می‌شد.
وی افزود: طبخ نوعی آش به نام آش گندم که یزدی‌ها آن را آش امام حسین (ع) نیز می‌نامند، در این ایام مرسوم است و اغلب نذورات مردم، طبخ آش است تا جایی که گاهی ده‌ها دیگ در کنار یکدیگر گذاشته می‌شوند و آش نذری که از گوشت، گندم، عدس، لوبیا، نخود و ادویه نسبتا تند تشکیل شده، طبخ می‌شود.
رمضانخانی ادامه داد: آماده کردن بساط چای و شکستن قند و بیرون آوردن استکان‌ها از انبار مساجد و حسینیه‌ها و شست‌وشوی آنها نیز از دیگر اقداماتی است که در آستانه ماه محرم در یزد انجام می‌شود.
* پوش‌ها بر فراز حیاط مساجد، حسینیه‌ها و منازل افراشته می‌شوند
وی یادآور شد: از آنجا که بسیاری از مساجد و حسینیه‌ها یا منازلی که در آنها مراسم عزاداری برگزار می‌شود، بخشی از حیاط این فضاها به میزبانی از عزاداران اختصاص می‌یابد، در ایام سرد سال یا مواقعی که احتمال بارندگی وجود دارد، به اصطلاح «پوش بالا می‌کنند».
رمضانخانی بیان کرد: این پوش شامل پرده‌ای بزرگ و ضخیم است که با طناب‌های بلند و قطور، به صورت چتری بر فراز حیاط خانه‌ها یا مساجد و حسینیه‌ها افراشته می‌شود تا فضای زیر پوش از گزند باد و باران و سرما در امان بماند.
وی ادامه داد: در شب اول ماه محرم نیز کاروان نمادین امام حسین (ع) به یاد ورود ابا عبدالله و خانواده و یاران ایشان به دشت کربلا، به راه می‌افتاد و از شهر عبور می‌کرد که این مراسم اغلب با تعزیه یا شبیه خوانی یا نوحه خوانی همراه بوده است که اکنون نیز در بسیاری از مناطق این حرکت انجام می‌شود.
این آداب و بسیاری از آداب و رسوم دیگر که برخی از آنها رنگ باخته، برخی با بدعت‌های جدید ادامه یافته و برخی دیگر نیز با اصالت قدیمی خود همچنان ادامه دارند، این شب‌ها و روزها در درالعباده یزد برگزار می‌شود.
آنچه هدف اصلی تمامی این مراسم و آیین‌ها را تشکیل می‌دهد، کسب شناخت و معرفت از مکتب امام حسین (ع) و معرفی ایشان به عنوان نماد شجاعت، ایثار، مقابله با ظلم و بیان اهداف قیام بزرگ ایشان، برپای داشتن نماز، اقامه عدل، احیای امر به معروف و نهی از منکر است.
----------------------
منبع: خبرگزاری فارس
