اهمیت و فواید استهلال

اختلاف بر سر آغاز ماههای قمری که حتی یک روز جابجایی آن با حرمت و وجوب روزه مقارن است اهمیت بررسی علم نجوم را در بین علمای اسلامی دوچندان کرده است.

معمولا مشاهده می شود که آغاز ماه مبارک رمضان در ایران با برخی از کشورهای اسلامی همجوار تفاوت دارد و حتی این اختلاف به دو روز نیز می رسد. این سوال به ذهن عموم مردم خطور می کند که چگونه این اختلاف پدید می آید؟

گروهی از فقها با بهره گیری از اصول و قواعد علمی بر این نظرند که ادله نقلی(آیات و روایات) دلالت تام بر لزوم اتحاد آفاق(شهرهای نزدیک به هم) و موضوعیت رویت دارند و نقطه مقابل گروهی دیگر از علما با استفاده از قواعد و ادله مزبور معتقدند اتحاد آفاق لازم نیست.

در ادامه مفصلا به بحث پیرامون استهلال ماه و فواید آن می پردازیم:

قرآن کریم از هلال ماه، منازل ماه و ... بارها سخن به میان آورده و ذیل آیات اهدافی را نیز دنبال کرده است. در آیه 5 سوره یوسف می فرماید: «هوالذی جعل الشمس ضیاء والقمر نورا و قدره منازل لتعلموا عددالسنین والحساب ما خلق الله ذلک الا بالحق» او کسی است که خورشید را روشنایی و ماه را نور قرار داد و برای آن منزلگاههایی مقدر کرد تا عدد سالها و حساب کارها را بدانید، خداوند این را جز به حق نیافریده است.

همچنین فرمود:«یسئلونک عن الاهله قل هی مواقیت للناس والحج» ای پیامبر درباره هلال های ماه از تو سوال می کنند، بگو آنها بیان اوقات برای زندگی مردم و تعیین وقت حج است.بقره/189

خداوند سبحان در آیه کریمه«ان عده الشهور عندالله اثنا عشر شهرا فی کتاب الله یوم خلق السماوات والارض منها اربعه حرم ذلک الدین القیم» تعداد ماهها را 12 عدد معرفی کرده است و ترتیب آنها را منوط به خلقت و آفرینش و همگام با فطرت انسانی دانسته است.

تعیین دقیق ماههای قمری از آنرو مهم است که تشخیص و تعیین مناسبتهای دینی اسلام. چون تعیین ماههای حرام و ارتباط تنگاتنگ آن با موضوع دیه، تعیین ایام حج و روز عید قربان، تعیین ابتدا و انتهای ماه مبارک رمضان و ... که نسبت مستقیم با زندگی مسلمانان در اقصی نقاط جهان دارد از طریق استهلال و رویت ماه صورت می گیرد و اهمیت آن نیز بر کسی پوشیده نیست.

استهلال؛ عملی مثبت و لازم

هر ساله با نزدیک شدن به آغاز و پایان ماه مبارک رمضان طیف وسیعی از افکار عمومی به مساله ای بنام استهلال معطوف می شود. مساله استهلال بحثی کاملا تخصصی و فقهی است که در سطوح مختلف دروس حوزوی مورد مداقه و امعان نظر قرار می گیرد که بر حسب اختلاف مبانی و فتاوای فقهی و اصولی فقهای محترم شاهد تعدد دیدگاهها در این مساله هستیم.

در برخی موارد نیز موضوع رویت هلال باعث ایجاد شکاف و دودستگی در صفوف به هم پیوسته مردم متدین جامعه شده و بسترساز توهین و تمسخر توسط کسانی می شود که گاه به اصل دین و نماز و روزه هم اعتقاد و الزامی ندارند.

اعمال واجبی مثل روزه ماه رمضان، ایام حج، روز عرفه، عید قربان و واجبات متعدد دیگری وجود دارد که متوقف بر این است که حتما ماه شناسایی شود.

مساله رویت هلال ماه شوال نیز از این جهت بیش از ماههای دیگر اهمیت دارد که امری دایر بین وجوب و حرمت است؛ یعنی اگر در شبی هلال ماه شوال دیده شود روزه در روز بعد از آن حرام بوده و اگر در آن شب هلال دیده نشود، روزه آن روز واجب است. پس این امر در روز عید فطر بین وجوب و حرمت است. بنابراین استهلال- در جستجوی هلال برآمدن و تلاش برای دیدن ماه شب اول- واجب است. مگر اینکه اطمینان حاصل شود که کسانی هستند که در جستجوی هلال بر می آیند.

شایان ذکر است که انجام سایر تکالیف شرعی نیز بر اساس ماههای قمری است. یعنی دختر وقتی که نه سال قمری اش تمام شد مکلف است. پسر هم وقتی که پانزده سال قمری اش تمام شد مکلف است.

جایگاه علم نجوم در علوم اسلامی

اختلاف بر سر آغاز ماههای قمری که حتی یک روز جابجایی آن با حرمت و وجوب روزه مقارن است اهمیت بررسی علم نجوم را در بین علمای اسلامی دوچندان کرده است.

علم نجوم که سالها در زمره دروس مرسوم و متداول حوزه جایی نداشت و حتی نامش از صفحات برنامه درسی طلبه ها پاک شده بود دگر بار به میان آمده و مورد توجه جدی قرار گرفته است. از دیرباز تاکنون اساتید دانشگاهها و حوزویان و علمای اعلام بر آن شده اند تا دانسته های خود را به رنگ و لعاب نجوم نیز مزین سازند و از اختلاف و تردید در آغاز و انجام ماه مبارک رمضان و همچنین سایر ماههای قمری بکاهند.

نجوم در گذشته از دروس حوزویان به حساب می آمد اما اندک اندک این مبحث درسی به دلیل گذر زمان و عدم آشنایی مدرسین این درس به علوم و دانشهای جدید به حاشیه رفت و از دروس اصلی حوزه فاصله گرفت.

اما کم کم و بر حسب نیاز و لزوم هماهنگی هرچه بیشتر میان مسلمانان و با عنایت به نظریات مختلف در مقوله رویت هلال و با گسترش دامنه آگاهی های اساتید و پیدایش علوم مختلف و مرتبط با این رشته، علم نجوم جایگاه خود را در بین علمای اسلامی بازیافت بطوریکه امروزه شاهد تاسیس مراکز فلکی – نجومی و رصدخانه های مجهز و پیشرفته از سوی برخی مراجع عظام و مراکز علمی اسلامی هستیم.

در این بین دغدغه اصلی که مراجع تقلید و سایر بزرگان حوزه را به دقت نظر بیشتر وا داشته، در پی اختلافات جدی ای بود که بر سر رویت هلال بوجود می آمد و حتی در مقاطعی ادعاهایی مبنی بر رویت هلال می شد که واقعی نیز نبود، چرا که رویت هلال ماه در برخی مواقع توهم بسیار دارد.

البته آغاز و پایان ماههای قمری و ثبت زمان وقوع رویدادهای نجومی مختلف در طول سال معمولا در تقویم های خاصی نوشته و منتشر می شود.

 حال آنکه این پیش بینی بر اساس یک اطلاعات علمی محض است و آغاز ماه قمری از نظر شرعی فقط با دیدن هلال ثابت و محرز می شود.

ملاک آغاز ماه قمری

خوشبختانه نظرات فقهی مقام معظم رهبری چنین مشکلاتی را در زمینه رویت هلال کاملا حل کرده است و حتی تقویم رسمی جمهوری اسلامی ایران که بر پایه نظرات فقهی ایشان و تلاش کارشناسان مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران استخراج می شود در پهنه ایران بسیار دقیق است. 

طبق نظر مقام معظم رهبری، هلال شب اول ماه باید با چشم رویت شود که استفاده از ابزارهای اپتیکی نظیر تلسکوپ یا دوربینهای نجومی مانعی ندارد. از نظر ایشان، نظر کارشناسان در مورد رویت پذیری یا رویت ناپذیری هلال حجت است یعنی اگر عده ای ادعا کنند که هلال را دیده اند و کارشناسان علم نجوم آنرا رد کنند ادعای آن عده پذیرفتنی نیست.

ملاک آغاز ماه در عربستان این است که آیا در شهر مکه مکرمه، ماه بعد از خورشید غروب می کنند یا خیر؟ اما حالتهایی پیش می آید که ماه قمری قبل هنوز پایان نیافته ولی هلال، پس از خورشید غروب می کند. در سایر حالتها هم معمولا هلال قابل رویت نیست ولی آغاز ماه اعلام می شود.

در این زمینه چون ماه قمری حداقل 29 روز و حداکثر30 روز طول می کشد، اشتباه در اعلام آغاز یک ماه قمری می تواند بر آغاز ماه قمری دیگر هم تاثیر بگذارد.

بررسی موارد اختلاف

معمولا مشاهده می شود که آغاز ماه مبارک رمضان در ایران با برخی از کشورهای اسلامی همجوار تفاوت دارد و حتی این اختلاف به دو روز نیز می رسد. این سوال به ذهن عموم مردم خطور می کند که چگونه این اختلاف پدید می آید؟

بعضی اختلاف ها بین آغاز و پایان ماه در کشورهای اسلامی طبیعی بوده و مابقی در اثر تفاوت ملاکهای فقهی آغاز ماه می باشد.

یکی از دلایلی که زمان آغاز ماه مبارک رمضان بر اساس تقویم نمی باشد این است که معمولا تقویم در خردادماه سال قبل تدوین می شود. در این میان رویدادهای نجومی و بخصوص زمان ماههای قمری در رصدهای بعدی با دقت بیشتر مشخص می شود. به همین دلیل در چنین مواقعی شورای تقویم کشور در ابتدای ماه رمضان اعلام می کند که ممکن است ماه مبارک عین تقویم آغاز نشود.

اختلاف های طبیعی

فاصله ماه به زمین نزدیک بوده و حدود چهارصدهزار کیلومتر می باشد. به همین دلیل است که در آسمان بسیار سریع حرکت می کند. همین علت موجب می شود که تغییر موقعیت جغرافیایی روی زمین در منظره ای که از ماه در آسمان می بینیم تفاوت ایجاد کند.

مناطقی هستند که هلال در آنجا رویت می شود ولی در شمال یا جنوب آنجا هلالی دیده نمی شود! این عامل طبیعی موجب می شود تا یک روز اختلاف بین مناطق مختلف روی زمین همیشه وجود داشته باشد. هر هلالی خصوصیات خودش را دارد و بنابراین، خط رویت پذیری هلال هم در هر ماه متفاوت خواهد بود.

پس هیچ الزامی ندارد که دو منطقه روی زمین همیشه با هم یک ماه قمری را آغاز کنند و یا با هم به پایان برسانند.

اختلاف در فتوی

ملاک آغاز ماه قمری نجومی با ملاک آغاز ماه قمری اسلامی تفاوت دارد. حکم اسلام که در قرآن هم آمده این است که یقین فرد بر رویت یا عدم رویت هلال، برای او حجت شرعی دارد. از سوی دیگر گواهی دو مسلمان عادل بر رویت هلال هم برای سایر افراد کافی است.

اغلب مراجع همین روال را برای بررسی آغاز ماه قمری داشته اند و به گزارش افراد مطمئن از گوشه و کنار کشور استناد می کردند.

 البته فتوا های دیگری هم در مورد آغاز ماه قمری و همچنین تعمیم دادن رصد یک منطقه به مناطق اطراف وجود دارد.

 برخی مراجع معتقدند که رویت هلال در یکی از بلاد مسلمین برای تمامی بلاد مسلمین که آنجا شب است کافی می باشد و به این ترتیب همه کشورهای اسلامی که در شرق(خاورمیانه و آسیا) هستند یک روز را عید خواهند گرفت. حال آنکه برخی نیز معتقدند که هر منطقه ای مستقل از منطقه دیگر است.

نگرشی بر تقویم قمری و رویت هلال ماه

تقویم اسلامی نقش بزرگی بر عهده دارد و سبب آن سهم مهمی است که در برخی امور دینی دارد. محاسبه دقیق تقویم اسلامی وابسته به شناخت دقیق راههای دستیابی به رویت هلال است که امروزه به مرحله پیشرفته ای در کل جهان رسیده است. تقویم قمری مظهری جدی برای نجوم عملی است که در ارتباط مستقیم با فیزیک دینامیک، نور، فیزیک حیات و ... خواهد بود. همین اهمیت موجب شد که مسلمانان به مدت 700 سال در این زمینه پیشقراول علم و تکنولوژی باشند.

از اشخاص شناخته شده ای که در این باره کار کردند می توان از خوارزمی، بطانی، طوسی و ... نام برد. بطور کلی مساله رویت هلال ماه نو از دو جنبه مورد بررسی و کنکاش قرار می گیرد:

- جنبه علمی                              

- جنبه شرعی و فقهی

مبنای علمی رویت هلال

ماه قمری که فاصله زمانی تقارن متوالی ماه و خورشید، تقابل ماه و خورشید و یا فاصله زمانی که ماه و خورشید بطور متوالی بر خط نصف النهار واحد قرار بگیرند دقیقا 29شبانه روز و 12 ساعت و 44 دقیقه است. اما نگهداری این مقدار مشکل بوده و علم به آن برای عموم ممکن نیست و جز علمای برجسته و آگاه کسی نمی تواند به آن علمی پیدا کند. لذا یک ماه را 30 روز یک ماه را 29 روز تا آخر سال در نظر می گیرند و به این ترتیب یک سال قمری کامل مساوی با 354 شبانه روز و 8 ساعت و 48 دقیقه خواهد بود.

البته چنین محاسباتی مبنایی بس پیچیده دارد که ذکر توضیح و تفسیر آن در این مختصر نمی گنجد.

در مساله رویت هلال ماه، قران نیرین( نزدیکی خورشید و ماه) در آسمان نسبت به موضع ناظر از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده و یکی از ضوابط پیش بینی رویت هلال اول ماه است و این معیار نیز نمی تواند همیشه به تنهایی مورد استفاده قرار گیرد مگر اینکه زمان آن به لحظه غروب خورشید بسیار نزدیک باشد.

پس از گذشتن از وقت قران نیرین ( نزدیکی خورشید و ماه) امکان رویت هلال اول ماه فراهم می شود. در لحضه قران، ماه در راستای خورشید قرار دارد و با گذشت زمان از لحظه قران کم کم از یکدیگر فاصله می گیرند.

پس اگر به هنگام غروب خورشید وقت کافی از لحظه قران گذشته باشد ماه توانسته است در حرکت خود از مغرب به مشرق به اندازه ای از خورشید فاصله بگیرد که پس از غروب خورشید و محو شدن نور خورشید و تاریک شدن نسبی افق، هنوز بر بالای افق باشد. لذا با فراهم بودن شرایط مناسب جوی و همچنین وضعیت قرار گرفتن ماه در افق امکان رویت آن برای رویت کننده ماهر و کارآزموده با چشم غیر مسلح فراهم می شود. پس هرچه فاصله زمانی از لحضه قران نیرین با وقت غروب خورشید بیشتر باشد بعلت فاصله گرفتن بیشتر ماه از خورشید، امکان رویت هلال اول ماه بیشتر می شود.

مبنای فقهی اختلاف در رویت هلال

گروهی از فقها با بهره گیری از اصول و قواعد علمی بر این نظرند که ادله نقلی(آیات و روایات) دلالت تام بر لزوم اتحاد آفاق(شهرهای نزدیک به هم) و موضوعیت رویت دارند و نقطه مقابل گروهی دیگر با استفاده از قواعد و ادله مزبور معتقدند اتحاد آفاق لازم نیست.

قائلین به اتحاد افق از عموم و اطلاق روایات استفاده کرده اند. مثلا در جایی پیامبر اکرم(ص) فرموده است«صوموا لرویته وافطروا الرویته» یعنی با دیدن ماه روزه بگیرید و با دیدنش افطار کنید. پس رویت شرط داخل شدن در ماه است و دیدین هلال موضوعیت دارد.

اما گروهی که رویت را برای همه آفاق معتبر می دانند به دعای وارده در قنوت نماز عید فطر اشاره کرده اند که آمده است« و اسئلک بحق هذا الیوم الذی جعلته للمسلمین عیدا» پس از نظر این گروه، این عید برای همه مسلمین است.

البه این اختلاف نظر منحصر به علمای شیعی نمی شود بلکه حنفی ها، مالکی ها و حنبلی ها قائل به ثبوت رویت هلال برای همه نقاط عالم در صورت رویت در یک نقطه هستند ولی شافعی ها معتقدند اگر رای فقها مختلف باشد رویت هر ناحیه برای همان ناحیه حجت است.

دیدگاههای متفاوت مراجع درباره رویت هلال

اختلاف دیدگاه مراجع عظام تقلید را می توان در پاسخ آنها به سه سوال اساسی درباره رویت جستجو کرد؛

- آیا رویت هلال با چشم مسلح از قبیل دوربین یا تلسکوپ حجت شرعی دارد؟

- آیا اول ماه با استناد به پیشگویی منجمین و دانشمندان این رشته ثابت می شود؟

- آیا رویت هلال در شهری دیگر برای انسان حجت است؟

پاسخ حضرات آیات خامنه ای، بهجت، فاضل و نوری همدانی به سوال نخست مثبت است و این در حالی است که آیت ا.. خویی، آیت ا.. سیستانی و آیت ا.. صافی چشم مجرد را شرط اثبات رویت هلال دانسته و حتی نظر منجمین و اهل فن را نیز معتبر نمی دانند.

پاسخ مراجع به سوال دوم تا حدودی شبیه یکدیگر است. حضرت امام خمینی(ره) در پاسخ به سوال دوم فرموده اند: نه ولی اگر انسان از گفته آنها به یقین برسد باید به آن عمل کند.

دیدگاه مراجع در پاسخ به سوال سوم به شرح زیر است:

امام خمینی(ره): اگر در شهری اول ماه ثابت شود برای مردم شهر دیگر فایده ای ندارد مگر آنکه دو شهر به هم نزدیک باشند و انسان بداند که افق آنها یکی است. یا شهری که ماه در آن دیده شده در شرق آن شهر باشد.

آیت ا.. خامنه ای نیز دقیقا همین نظر را دارند با این توضیح که اگر اختلاف در بین شهرها به مقداری باشد که با فرض رویت هلال در یکی در دیگری قابل رویت نباشد کفایت نمی کند.

آیت ا.. بهجت: اگر در شهری ماه دیده شد در صورتی برای ساکنین شهر دیگر مفید است که یقین یا اطمینان بکنند اگر در آسمان یا زمین مانعی نبود در آنجا هم دیده می شد چه در شرق باشد چه در غرب ولی اگر یقین نداشته باشند نمی توانند به دیدن ماه در شهر دیگر اکتفا کنند.

آیت ا.. سیستانی: اگر در شهر اول ماه ثابت شود، در سایر شهرها که در افق با آن شهر متحدند اول ماه ثابت می شود.

راه های اثبات اول ماه

در خصوص اثبات اول ماه چند راه ذکر شده است:

- رویت: یکی از راههای اثبات اول ماه رویت خود انسان است یعنی خود فرد ماه را ببیند و یقین کند که ماه را دیده است، البته در این مورد کمی آشنایی لازم است. حتی اگر حکم حاکم اسلمی بر خلاف این بود، انسان بایستی به یقین خودش عمل کند یعنی همان چیزی که خودش دیده ملاک است.

- تواتری که برای انسان یقین بیاورد: یعنی معروف شده باشد که امشب شب اول ماه است. همه می گویند، افراد زیادی دیده اند و همه نقل می کنند.

- شهادت دو نفر عادل: یعنی دو نفر شاهد عادل شهادت دهند. اگر خبر دهندگان متصف به عدالت نباشند و کسی نداند که اینها عادلند قول آنها معتبر نیست.

- حکم حاکم اسلامی: وقتی حاکم اسلامی حکم کرد که امروز اول ماه است همه کسانی که قضیه برایشان روشن نشده است ملزمند که به حکم او عمل کنند.

مشکل رویت هلال چگونه حل می شود؟

امروزه به دست آوردن جهت کعبه نسبت به یک مکان ثابت با ساخت قطب نما، محاسبه دقیق طول و عرض جغرافیایی، انتشار نقشه های جغرافیایی و تصویری، بهره گیری از جهت ستاره ها و حتی استفاده از مکان خورشید در برخی از ایام سال و ساعت قبله که جهت سایه شاخص در لحظه معینی از روز است براحتی امکان پذیر شده و در اکثر نقاط جهان به غیر از خود شهر مکه، مشکل چندانی برای قبله یابی وجود ندارد.

در این زمینه علم ریاضیات و نجوم هر چند که به مدد نمازگزاران آمده اما کمتر به خدمت روزه داران آمده است. چه اینکه هر سال با فرا رسیدن ماه مبارک رمضان بحث استهلال رونق می گیرد و چالشهای همیشگی خود را موضوع مجالس علمی و نتیجه آن را نیز نقل محافل عوام می سازد. پیشرفت اطلاع رسانی هم بجای کمک به حل قضیه، نقاط افتراق را علنی تر می سازد و مومنان را در حالتی از شک و تردید فرو می برد.

مساله رویت را در سه بوته می توان تجزیه و تحلیل نمود: اول، مکان یابی صورت مساله استهلال در فقه اسلامی و لوازم و ملزومات آن. دوم، عناصر مددرسان و دانسته ها و پیشرفت های علمی در مساله. و سوم، بررسی تعامل رشته های فقه و نجوم و فضاشناسی در راستای حل مساله استهلال.

آنچه که روشن است اما گاهی در پس ابر غفلت می ماند آنست که استهلال و رویت هلال از قبیل مصداق یابی و تعیین موضوع است نه صدور حکم و فتوی. به دیگر سخن، مقلد، حکم مرجع تقلید را بر آنچه که با چشم خود می بیند حمل و به آن عمل می کند. بی توجهی به این مساله و آگاه نکردن مردم نسبت به آن، گاهی باعث بدبینی ها و اضطراب هایی در قلوب مومنان می شود و بر طرف ساختنش با آموزش صحیح احکام از سوی مبلغان دینی میسر است.

از مشهورات فقه است که اگر کسی به چشم خود هلال ماه را دید ولو حلول ماه بر مرجع تقلید ثابت نشده باشد، تکلیف مقلد روشن است. البته طبق احکام فقهی، اول ماه به شهادت دو نفر عادل یا عده ای که به گفته آنها یقین حاصل شود نیز ثابت می شود.

بنابرآنچه که گذشت آشکار می شود مطالبی که هر سال در اول و آخر ماه مبارک رمضان از ناحیه مراجع معظم تقلید اعلام میشود حکم مساله نیست، بلکه انتشار خبر اثبات اول ماه بر شخص مرجع تقلید است که معمولا با شنیدن خبر رویت هلال از سوی معتمدان و نمایندگان خاص حاصل می شود نه با رویت خود مرجع. البته رویت هلال ماه با حکم حاکم شرع و ولی فقیه نیز ثابت می شود.

در اینجا سوالی که پیش می آید این است که آیا اعلام اثبات اول ماه برای هر کدام از مراجع معظم تقلید در صورتی که متکی بر خبر افراد موثق ایشان باشد برای دیگر مومنان یقین آور خواهد بود؟ و در صورت اختلاف مراجع در این مورد تکلیف مردم چه خواهد بود؟

بحث دوم این است که آیات علمی قرآن و اشارات مستقیم و غیرمستقیم مجموعه ای از روایات و همچنین حکم عقل برگرفته از ادارکات حسی، حکایت از نظم و دقت بسیار بالای جهان بویژه در گستره افلاک و اجرام آسمانی دارد. این موارد سبب شده که محاسبه حرکات ستارگان و سیارات و اقمار آنها و تعیین جهت، مکان، روشنایی و سایر ویژگیهای این اجرام حتی تا میلیونها سال قبل و بعد امکان پذیر شده باشد.

گردش کرات و سیارات که در نهایت هماهنگی و سازگاری همه لحظات تا وقت معلوم(اجل مسمی) ادامه خواهد داشت در گوشه کوچکی از این گیتی یعنی تنها  قمر کره زمین نیز براحتی قابل محاسبه است.

امروز به مدد پیشرفتهای نظری، تجربی و علمی می توان ویژگیهای ماه در حالتهای گوناگون از قبیل ارتفاع ماه، تعیین جایگاه ماه، لحظه مقارنه بین خورشید و ماه، لحظه خروج ماه از محاق و ... را بدست آورد.

تمامی اعداد و ارقام مربوط به این محاسبات، حقیقی، قابل پیش بینی، علمی و یقین آور است. همانگونه که پیش بینی کسوف و خسوف، هیچ گاه به خطا نمی رود و این همه نه از سر توانایی انسان که از حکمت و قدرت احسن الخالقین است.

همانگونه که ملاحظه شد مشکل استهلال در بعد علمی نیست. بلکه شفاف نبودن برخی مباحث میان رشته ای باعث ناکارآمدی یافته های علمی در عرصه فقه شده است. از این رو ذکر نکاتی چند در این خصوص خالی از لطف نیست:

1- پیش بینی علمی منجمان درباره ویژگی های ماه، گذشته از مبرهن و مستدل بودن آن، ادعایی درباره رویت ناظران ندارد. چرا که محاسبه مکان و سن و سمت و مکث ماه بر روی کاغذ صورت می گیرد اما دیدن یک عمل حسی است که با موانعی از قبیل بدی آب و هوا، ارتفاع ناظر از سطح دریا، ضعف بینایی و دیگر عوامل طبیعی روبروست.

2- پیش بینی منجمان درباره هلال ماه رمضان و شوال در سه حالت منحصر است:

الف: اجماع و قطع منجمان در امکان رویت هلال در تاریخ معین.

ب: اجماع و قطع منجمان در عدم امکان رویت هلال در همان تاریخ.

ج:اختلاف نظر منجمان در این مساله.

البته اختلاف نظر منجمان نه بخاطر احتمالی بودن محاسبات است بلکه به روش و تجربه منجمان بر می گردد.

3- صرفنظر از جمع و تفریق های نجومی، امروزه ابزارهای دقیق تری برای رصد اجرام سماوی ساخته شده است. تلسکوپهای قوی، ماهواره ها و جت ها هر کدام با شیوه خاصی توانایی انسان برای درک حسی وقایع فظایی را بالاتر می برد.

چه باید کرد؟

به نظر می رسد در سالیان اخیر موضوع رویت هلال و اختلاف فتوای مراجع در این زمینه، ابهاماتی را برای مقلدان ایجاد کرده و از سویی دیگر عیدی مانند عید فطر که مظهر عزت و کرامت و عید واحد مسلمانان است و در دعاها هم اشاره شده که این عید، عیدی است که باید بیانگر عزت و ابهت مسلمانان باشد و به همین دلیل باید با اتخاذ تدابیری از دامن زدن به مسائل حاشیه ای جلوگیری کرد و این موضوع را به نماد وفاق و اتحاد جهان اسلام و یا حداقل مسلمانان ایران تبدیل ساخت.

البته وجود اختلاف فقهی در مساله اثبات هلال همچون صدها مساله فقهی دیگر که مورد نزاع فکری است طبیعی به نظر می رسد اما آنچه که مهم است این است که این مساله قبل از آنکه دچار عوام زدگی شود باید به علمای کارشناس و اهل آن سپرده شود.

در شرایط کنونی که موضوع رویت هلال به موضوعی فراگیر تبدیل شده است یک راه حل،  بیان و تشریح مساله در حد فهم مردم و بیان ریشه اختلاف فقهی مراجع عظام در این زمینه است.

روشن است که اختلافهای فقهی مساله رویت هلال را نمی توان به یک رای معین محدود کرد بلکه بایستی برای جلوگیری از بوجود آمدن اختلاف غیر علمی و نیز پذیرفتن و اهمیت دادن به نظرات مخالف، در حد امکان سطح فرهنگی و آگاهی عموم مردم را بالا برد.

از سویی می توان با برپایی نشست های مشترک میان فقیهان و منجمان در بازگو کردن گره کور رویت هلال گام برداشت. در این راستا باید دید و نگرش فقها نسبت به دانش ستاره شناسی بهتر و به روزتر شود و  همچنین باید در تفسیر و تاویل متون شرعی که به بحث نجوم پرداخته با دقت نظر بیشتری نگریسته شود.

وجوب پیروی از حاکم اسلامی در اثبات رویت هلال

آنچه که یادآوری آن در اینجا مهم است این است که اختلاف فقهی علما نسبت به موضوع اثبات هلال ماه نشات گرفته از درک و فهم ادله در استنباط حکم شرعی توسط فقیه است و بی خردی است که اختلاف میان فقهای دین اسلام بصورت عام و میان فقهای یک مذهب بصورت خاص، چه در رای و چه در فتوی را ناشی از اختلافات شخصی و سلیقه ای بدانیم، بلکه این تفاوت آراء، فهم فقیه از متن آیات و روایات شرعی و ادله ای است که بر آن اقامه می کند.

لذا به نظر می رسد جهت حفظ اتحاد و انسجام مسلمین و جلوگیری از سم مهلک تفرقه با وسوس و حساسیت بیشتری به این نکته و مساله شرعی دقت شود و تا زمانی که اول ماه برای حاکم شرع که به دلیل قرار گرفتن در مصدر امور کشور و بسیج تمامی امکانات لازم برای استهلال، اطمینان بخش ترین نظریه را اعلام می دارند از اقدام به هر عملی که موجب ایجاد رخنه در صفوف متحد مردم شود جلوگیری نمود.

پرواضح است که این موضوع می تواند حکم حکومتی تلقی شود که در این صورت لازم الاتباع برای سایر مجتهدان و مقلدان خواهد بود.

البته خود مراجع معظم تقلید نیز به این نکته مهم عنایت ویژه دارند که از آن جمله می توان به نظریات فقهی حضرت آیت الله مجتبی تهرانی که از مبرزترین شاگردان امام راحل هستند اشاره نمود:«اگر حاکم شرع حکم کند که اول ماه است این حکم برای همگان حجت است و کسانی هم که از او تقلید نمی کنند حتی سایر مجتهدان باید به حکم او عمل کنند.» حضرت آیت الله مکارم شیرازی نیز یکی از راه های اثبات رویت هلال ماه قمری را اثبات آن برای حاکم دانسته اند.

منابع و مآخذ:

1- محمدبن احمد ابوریحان بیرونی ، کتاب التفهیم لاوائل صناعه التنجیم ، چاپ جلال الدین همائی ، تهران 1362 ش

2-ابی العزبن اسماعیل جزری ، الجامع بین العلم و العمل النافع فی صناعة الحیل ، چاپ احمد یوسف حسن ، حلب 1979

3- یعقوب فیروزآبادی ، ترتیب القاموس المحیط ، چاپ طاهر احمد زاوی ، بیروت 1399/1979

4-عبدالرحیم بن عبدالکریم صفی پوری، منتهی الارب فی لغه العرب،چاپ سنگی تهران1297ـ1298

5-  پیش‌بینی وضعیت هلال ماه در آغاز ماه‌های قمری/ مرکز مطالعات و پژوهش‌های فلکی نجومی/ وابسته به دفتر آیت الله سیستانی ـ دام ظله ـ‌1426

6- قبله و اوقات شرعی شهرهای ایران/ مؤسسه تحقیقاتی لوا

7- هفته‌نامه افق حوزه / پیش شماره 36

نقل از سایت سازمان تبلیغات اسلامی